Za zgodą Wydawnictwa DiG niniejsze wydanie elektroniczne
przygotowane zostało na stronę www.iwieniec.eu

Cmentarz katolicki przy kościele św. Aleksego
w IWIEŃCU

fragment z książki Anny Lewkowskiej, Jacka Lewkowskiego, Wojciecha Walczaka
„Zabytkowe cmentarze na Kresach Wschodnich II R.P. – Województwo Nowogródzkie”
Wydawnictwo DIG W-wa 2007 r.

Dawny parafialny, a obecnie czynny CMENTARZ KATOLICKI w Iwieńcu zlokalizowany jest na północno-wschodnim skraju miejscowości, przy drodze asfaltowej Iwieniec - Raków. Od północy i zachodu otacza go nowy cmentarz katolicki z pochówkami po 1945 r.

Cmentarz powstał w początkach XIX w. Obecny, neogotycki kościół został wybudowany na istniejącym już cmentarzu, o czym zaświadcza tablica wmurowana w fasadę kościoła po lewej stronie wejścia. Murowany kościół pw. św. Aleksego zbudowany został na planie krzyża, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, fasada frontowa na osi zwieńczona wieżą włączoną w korpus kościoła.

Cmentarz położony jest na terenie płaskim, na planie zbliżonym do prostokąta. W latach 30. XX w. cmentarz został powiększony o teren leżący w kierunku północnym. Między nową a starą częścią cmentarza zachował się niski, kamienny mur.

Cmentarz ogrodzony jest murem kamiennym z dwiema neogotyckimi bramami, jedna znajduje się na osi kościoła, druga, prowadząca do nowej części pochodzi z 1932 r. Całość zajmuje obszar 2,7 ha. Stara część nie posiada podziału na aleje i kwatery, porządkuje ją ścieżka biegnąca po północnej stronie i skręcająca za kościołem w kierunku wschód - zachód. Część nowa z dwiema ścieżkami na kierunku wschód - zachód i jedną poprzeczną na osi północ - południe. Ścieżki dzielą nowy cmentarz na pięć części o różnej wielkości. W odległości 20 m na północny zachód od kościoła znajduje się pochodząca z końca XIX w. drewniana kaplica cmentarna.

 

Najstarszym zachowanym nagrobkiem na starej części cmentarza jest płyta żeliwna Tomasza Rytwińskiego († 1842) (il. 141). Płyta znajduje się po lewej stronie ścieżki prowadzącej do kościoła.  

 

Obok usytuowane są nagrobki rodziny Haciskich, Józefy

(† 1868) (il. 142),

 

 

 

 

 

 

Jadwigi († 1855) (il. 153)

 

 

oraz Bolesława († 1848)
(il. 143).

 

Są to poziome płyty nagrobne wykonane z żeliwa.

 

 

 

 

 

Po lewej stronie wejścia znajduje się grób Elżbiety Burakowej († 1872) (il. 144)

 

 

oraz krzyż Straży Mogił Polskich
poświęcony żołnierzom Armii Krajowej,
 

 

 

 

 

 

po prawej stronie nagrobek Marcina Dobrowolskiego,
dziedzica majątku Józefin z 1868 r. (il. 145).

 

 

 

 

Przy południowej ścianie kościoła zlokalizowane są groby Marii z Plewaków Pruszakowej z 1899 r., Zofii z Plewaków Konarzewskiej z 1881 r. (il. 146) oraz Kazimierza Plewako z 1875 r. (il. 147).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nagrobek Piotra Plewako († 1871) znajduje się po prawej stronie wejścia do kościoła.
Ufundowany został przez jego córkę, Elżbietę Kowerską, jedną z fundatorek kościoła.

 

Nieopodal żeliwna płyta Marcjanny Plewakowej z 1854 r. (il. 152).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

W południowej części starego cmentarza usytuowane są również pochówki rodziny Pupko z grobami od 1876 r. (Kazimierz Pupko) do 1984 r. (Apolinary Pupko). Pomiędzy nimi pozioma płyta granitowa Karola Pupko z 1876 r. (il. 148).

Za prezbiterium znajduje się nagrobek pierwszego proboszcza parafii pw. św. Aleksego w Iwieńcu, księdza Jana Kozielewicza zmarłego w 1912 r. w wieku 32 lat, w latach wcześniejszych proboszcza w Archangielsku.

Po prawej stronie prezbiterium nagrobek Walentego Klimko († 1873) (il. 149).

Z nagrobków zasługujących na uwagę warto ponadto wymienić granitową płytę poziomą o kształcie zbliżonym do trójkąta Antoniny Burakowej z 1886 r. (il. 150)

oraz żeliwną płytę Jana Tukałły
z 1896 r. (il. 151).

 

 

Interesujący w formie jest ponadto krzyż na skałkach Marii z Plewaków Pruszakowej z 1899 r. (il. 154)

 

Na cmentarzu występuje bardzo duża ilość poziomych płyt żeliwnych, niektóre z nich są w niewielkim stopniu uszkodzone, a większość zagłębiona w ziemi. Cmentarz jest dobrze utrzymany, a jego teren porośnięty jest trawą.

W nowszej, północnej części cmentarza przeważają pochówki współczesne oraz z lat 30. XX w. Znajduje się tu wiele pochówków żołnierzy Armii Krajowej oraz mieszkańców Iwieńca i okolic zamordowanych w czasie II wojny światowej. Większość tych pochówków nie jest specjalnie upamiętniona, na okoliczności śmierci wskazuje zazwyczaj data oraz sformułowanie "zamordowany", "zmarł śmiercią tragiczną" lub "poległ na polu chwały". Wśród mieszkańców Iwieńca przechowywana jest jednak pamięć o ofiarach II wojny światowej i potrafią oni wskazać ich groby.

Wśród pochowanych na iwienieckim cmentarzu żołnierzy Armii Krajowej znajdują się m.in.: Toluś Aleksandrowicz, Stanisław Lembowicz, Wacław Mikucki, Stanisław Kruhliński, Bolesław i Janina Pilarscy, Antonina Sajkowska, (il. 155) Roman Karpiński. Pochodząca ze środowiska ziemiańskiego Antonina Sajkowska została aresztowana w 1943 r. razem ze swoją wnuczką, Janiną Pilarską w majątku Brzostowiec. Przesłuchiwana była w Iwieńcu i tu razem z wnuczką rozstrzelana w lipcu 1943 r.6

Są tu również groby mieszkańców chutorów zamordowanych przez Niemców w 1943 r., jak np. rodzina Józefa Matusewicza czy też rodzina Karweckich. Wszystkie wymienione wyżej pochówki usytuowane są w pobliżu muru oddzielającego nową część cmentarza od starej, po obu stronach ścieżki biegnącej na kierunku północ - południe.

W nowej części cmentarza znajduje się ponadto grób Kazimierza i Łucji Dzierżyńskich (il. 156) oraz nagrobek st. sierżanta Edwarda Bluja († 1935), odznaczonego Krzyżem Walecznych, Krzyżem Litwy Środkowej oraz Krzyżem Zasługi.

Teren cmentarza porośnięty lasem. Stan zachowania dobry.

 

WYBÓR INSKRYPCJI ZE STAREJ CZĘŚCI CMENTARZA:

 

W CISZY TEGO CMENTARZA / SPOCZYWAJĄ ZWŁOKI Ś. P. RODZIN / PLEWAKO, HACISKICH / KONARZEWSKICH / TUKAŁŁO, / KOWERSKICH, BURAK, SZYMANKO / I INNYCH PARAFIAN IWIEŃCA / NOWA ŚWIĄTYNIA POKRYŁA CZĘŚĆ ICH GROBÓW / KOLATOROWIE ELŻBIETA I EDWARD / KOWERSCY / PROSZĄ PRZECHODNIÓW O ZDROWAŚ MARYJA/ ZA DUSZE ZMARŁYCH, KTÓRYCH GROBY / PORUSZONO

 

Plewako

 

TU SPOCZYWAJĄ/ ZWŁOKI Ś. P. / PIOTRA PLEWAKO / ŻYŁ LAT 65 † 24 PAŹDZ. 1871 R./ I ŻONY JEGO/ MELANII Z NIEMORSZAŃSKICH / ŻYŁA LAT 64 † 24 CZERW. 1883 R. / ŻYWOT SWÓJ SPĘDZILI W CIĘŻKIEJ PRACY / WSPIERAJĄC JEDNAK BIEDNIEJSZYCH / CÓRKA ICH ELŻBIETA I EDWARD / KOWERSCY / PROSZĄ PRZECHODNIÓW O MODLITWĘ / ZA DUSZE PIOTRA I MELANII /

KAZIMIERZ PLEWAKO I UM. 1875 R. I GRUDNIA 13 I MAJĄC LAT 53 / PROSI I POZDROWIENIE ANIELSKIE/

MARCJANNA / Z MACKIEWICZÓW I PLEWAKOWA /  ŻYŁA LAT 81  UM. 1854 R. / LIPCA 20 / JA JESTEM ZMARTWYCHWSTANIE I ŻYCIE, / KTO WE MNIE WIERZY, CHOĆBY / I UMARŁ ŻYĆ BĘDZIE NA / WIEKI JAN W R. XI

Burak.

Ś. P. ELŻBIETA / BURAKOWA / ŻYŁA LAT 56 ZM. 1872 R. AUGUSTA 28 / PROSI O ZDROWAŚ / MARIYA

D. O. M. Ś.P. / ANTONINA BURAKOWA / Z DOMU PODLIPSKA / ŻYŁA LAT 53 U. / 1886 R. GRUDNIA 18 /  PROS. TRZY ZDR. M.

TU SPOCZYWAJĄ ZWŁOKI / ANTONI BURAK (. .. ) 1879

Dobrowolski

MARCIN I SYN ANTONIEGO /  DOBROWOLSKI /  DZIEDZIC MAJĄTKU JÓZEFIN / W POWIECIE MIŃSKIM / UM. 8 MARCA 1868 R.

 

"ŻOŁNIERZOM ARMII KRAJOWEJ / POLEGŁYM I ZAMORDOWANYMI W LATACH 1942-1945 / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI"
Krzyż Straży Mogił Polskich

 

Tukałło

D. O. M. / TU SPOCZYWAJĄ ZWŁOKI / JANA TUKAŁŁO /UR. R. 1827 MAJA 15 DNIA/ ZMARŁ R. 1896 MARCA 10 D.

 

Haciski

 

D. O. M. TU SPOCZYWAJĄ ZWŁOKI ŚWIĘTEJ PAMIĘCI / JÓZEFY Z PLEWAKÓW HACISKIEJ / ZMARŁEJ 15 SIERPNIA 1868 R. PRZEŻYWSZY LAT 55.

       JADWIGA / HACISKA / MAJĄC LAT 13 / UMARŁA 1855 / 

       Ś. P. BOLESŁAW / HACISKI / MAJĄCY LAT 5 / UMARŁ 1848 R. / LUTEGO 20 D.
 

Rytwiński
D. O. M. / TU SPOCZYWA TOMASZ / RYTWIŃSKI / ŻYŁ LAT 35 UMARŁ r. 1842 / 8BRA 18 DNIA
 

Pruszakowa
MARJA Z PLEWAKÓW /  PRUSZAKOWA / ŻYŁA LAT 55 / UM. 25 LISTOPADA / 1899 R. / ŻYJESZ W MYŚLACH NASZYCH.
 

Konarzewska
ZOFIJA Z PLEWAKÓW /KONARZEWSKA / UR. W 1842 R. / ZM. 3 CZERWCA 1881 R. / MĄŻ Z SYNAMI PROSI / O ANIOŁ PAŃSKI.
 

Szymańska
Ś. P. ANNA SZYMAŃSKA UM. 1895 R.
 

Pupko
Kwatera rodziny Pupków :

APOLINARY PUPKO 1984

LEOKADYJA PUPKO / ŻYŁA LAT 7/ UM. 15 PAŹDZ./ 1899 R.

FLORJAN PUPKO /1850 † 1915 / I SYN STANISŁAW / ZA TYCH CO ŚNILI I KOCHALI / PŁYNĄC PO JEDNEJ Z NAMI FALI / I DZIŚ ICH DZIATEK ZAPOMNIENIE / MÓDLMY SIĘ / WIECZNE ZBAWIENIE.

TU SPOCZYWA / KAROL PUPKO / ŻYŁ LAT 75 UMARŁ  r .1876 M./ WRZEŚNIA 27 DNIA/ PRZECHODNIÓW PROSI O ZDROWAŚ / MARYA.
 

Kozielewicz
KSIĄDZ JAN KOZIELEWICZ /1907 PROBOSZCZ W ARCHANGIELSKU / 1907-1912 PIERWSZY PROBOSZCZ / PARAFI P.W ŚW ALEKSEGO / W IWIEŃCU / ZM. W 1912 R. MAJĄC 32 LAT /
"BĄDŹ WOLA TWOJA PANIE "/ PARAFIANIE / IWIENIEC 1996.
 

Klimko
Ś. P. WALENTEGO KLIMKO / ŻYŁ LAT 34/ UMARŁ 4 WRZEŚNIA 1873 R./ PROSI PRZECHODNIÓW 0 3 ZDROWAŚ MARYJA.

 

WYBÓR INSKRYPCJI Z NOWEJ CZĘŚCI CMENTARZA:
 

Aleksandrowicz
TOLUŚ ALEKSANDROWICZ ZM. 1942 (A.K.).
 

Karweccy
KARWECKIE / WANDA / WACŁAW / Ż.L.29/ Ż. L. 6 / ZMARLI TRAGICZNIE 1943 R. / PAMIĘĆ MĘŻA.
 

Matusewicz
MATUSEWICZ JÓZEF Ż. L. 50 / CURKI / JANINA Ż. L. 18 /  STANISŁAWA Ż. L. 16 / ZMARLI TRAGICZNIE 11. X. 1943 R.
 

Lembowicz
STANISŁAW LEMBOWICZ / ŻYŁ LAT 22/ POLEGŁ NA POLU / CHWAŁY DN. 14. XII./1943 R.
 (A. K.).

 

Mikucki
WACŁAW MIKUCKI / ŻOŁNIERZ ARMII KRAJOWEJ / ŻYŁ LAT 19/ POLEGŁ W MCU LIPCU 1943 R. / AVE MARIA.

 

Kruhliński
STANISŁAW KRUHLIŃSKI / ŻYŁ LAT 22/ ZMARŁ TRAGICZNO l. XII. 1943 R./ PAMIĘĆ BRATA
(A. K.).

 

Sajkowska, Pilarscy
ANTONINA SAJKOWSKA / ŻYŁA LAT 70/ JANINA / PILARSKA / ŻYŁA LAT 18 / BOLESŁAW PILARSKI ŻYŁ LAT 23 / ZGINĘLI TRAGICZNIE W LIPCU 1943 R. (A. K.).

 

Karpiński
ROMAN KARPIŃSKI / ŻYŁ L. 21 ZAMORDOWANY PRZEZ / NIEMCÓW 28 VII 1943 ( A. K.).

 

Jermak.
BERNARD JERMAK / ŻYŁ LAT 20/ ZM. W PIOTROGRADZIE W 1920 R. / HELENA Z KULIKOWSKICH / JERMAKOWA ŻYŁA LAT 77 / ZM. 4. I.1936 R.

 

Dzierżyński
ZDJES POHORONIENY / KAZIMIR EDMUNDOWICZ / RODZ. 1875 G. / LJUCJA WILGIELMOWNA/ RODZ. 1887 / DZIERŻYŃSKIJE / RASSTRIELJANNYJE NIEMIECKIMI FASZISTAMI / 24.07.1943 R. /
ZA SWIAZ Z PARTIZANAMI.

 

Bluj
EDWARD BLUJ / ST. SIERŻ. W STANIE / SPOCZYNKU / ODZNACZONY KRZYŻEM / WALECZNYCH / KRZYŻEM LITWY ŚRODKOWEJ / I KRZYŻEM ZASŁUGI / UR. 3 VIII 1893 R. / ZM. 10 XII 1935 R.

 

CMENTARZ ŻYDOWSKI

 

Nieczynny CMENTARZ ŻYDOWSKI w Iwieńcu zlokalizowany jest w południowo-zachodniej części miasta, w odległości 200 m na południe od cmentarza prawosławnego i drogi Iwieniec - Kamień. Cmentarz założony jest na terenie płaskim w otoczeniu zabudowy małomiasteczkowej. Na obszarze ok. 0,5 ha w kształcie prostokąta zachowało się kilkadziesiąt macew, przeważnie w formie granitowych płyt oraz resztki dwóch oheli. Macewy w większości są przewrócone. Teren porośnięty trawą bez drzewostanu.

Według informacji miejscowej ludności teren cmentarza był pierwotnie większy i sięgał ok. 40 m dalej w kierunku zachodnim. W latach 60. część cmentarza została przeznaczona pod zabudowę i obecnie na tym terenie istnieje zabudowa małych domków mieszkalnych.

W odległości 300 m na północ od granic miasta i 100 m na wschód od drogi Iwieniec - Pierszaje,  w lesie, znajduje się ZBIOROWA MOGIŁA ŻYDÓW rozstrzelanych w czasie II wojny światowej przez hitlerowców 9 czerwca 1942 r.

Założona na planie prostokąta kwatera ogrodzona jest tynkowanym murem i zajmuje obszar 0,12 ha. Wewnątrz ogrodzenia znajduje się prostokątna mogiła ogrodzona płotem metalowym. We wschodniej części kwatery zlokalizowana jest pionowa, prostokąt­na tablica, wykonana z czarnego granitu, na której wykute są inskrypcje w języku hebrajskim i rosyjskim.

 

6 Jasiewicz, Lista strat. s. 941.

digitalizacja: Zbigniew Wołocznik

 

Uwaga: pominięto część opisową miasteczka zawartą w publikacji książkowej,
do której odsyłamy też zainteresowanych:  http://www.dig.pl/index.php?s=karta&id=592